Spijt van een algemeen graf

Een algemeen graf is een graf waarin in korte tijd drie personen begraven worden, personen die tijdens het leven vreemden waren voor elkaar, maar toevallig kort na elkaar overleden zijn. Dit in tegenstelling tot de zogenaamde ‘eigen graven` – ook wel familiegraven genoemd omdat er meestal leden van een zelfde gezin in begraven worden – waarbij de rechthebbende bepaald wie er in begraven mag worden. Op begraafplaatsen die algemene graven hebben is het de goedkoopste manier van begraven.

Algemene graven zijn voor tien jaar. Niet elke begraafplaats ruimt onmiddellijk nadat de tien jaar verstreken zijn – het hangt af van de beschikbare ruimte op de begraafplaats, bovendien ruimen beheerders bij voorkeur grootschalig en wachten tot een heel veld in één keer geruimd kan worden - maar het mag wel. De begraafplaats is niet verplicht de nabestaanden van de ruiming op de hoogte te brengen, maar veel begraafplaatsen doen het wel, als zij over de naam en het adressen van een nabestaande beschikken. Deze kan dan alsnog – wanneer de wens daar is – de overledene in een eigen graf laten begraven. Eerder mag volgens de wet niet, die schrijft een grafrusttermijn van tien jaar voor. Daar kan men eventueel een speciale ontheffing van de burgemeester van de woonplaats voor krijgen, maar een dergelijke ontheffing wordt niet snel gegeven.

Wie zich ergens voor verzekert, zou uiteraard op de hoogte moeten zijn van alle voorwaarden. Bij de meeste verzekeringen is dat waarschijnlijk ook zo, maar bij uitvaartverzekeringen ligt het vaak anders. Begrijpelijk, tenslotte sluit je een dergelijke verzekering af ‘voor in de verre toekomst` en dan is er nog tijd genoeg om van alle details op de hoogte te raken. (En er komen nogal wat details kijken bij een uitvaart – het soort graf is daar slechts één van.) Bovendien, als het zo ver is, komt er toch een uitvaartondernemer of uitvaartverzorger langs die alles nog eens goed uitlegt en de speciale wensen vraagt. Helaas, dat laatste is niet altijd het geval. En zo kan het dan voorkomen dat nabestaanden pas tijdens de begrafenis, of nog later, er achter komen dat hun geliefde dode bij twee vreemden in een graf is komen te liggen. Voor sommigen is de schok dan groot. Maar dan is het eigenlijk al te laat… En krijgt de begraafplaats de volle laag.

"Als het om een verkeerde keuze gaat wordt dit meestal op de begraafplaats ontdekt en geuit," vertelt Arie van Kooten, manager van de gemeentelijke begraafplaats en crematorium De Essenhof in Dordrecht. "Soms zelfs kort na de begrafenis. De begraafplaatsbeheerder krijgt de volle laag, de uitvaartondernemer deugt niet en natuurlijk hadden ze de verzekering bij een ander moeten afsluiten. De uitvaartonderneming vraagt voorzichtig of er misschien ‘overbegraven kan worden` in een eigen graf en de familie wacht. Het geplande condoleren in de koffiekamer loopt volledig fout en de kans is groot dat ieder moment de volgende begrafenisstoet arriveert. Als de begraafplaats laat weten dat een nieuw graf maken wel even duurt, verhoogt dat de sfeer bepaald niet. Ook de vraag wie de extra kosten gaat betalen is voor de familie niet bespreekbaar op dat moment. Een ander praktisch probleem is bijvoorbeeld hoe de kist die op twee meter diepte in het graf gezakt is er uit te halen. Wat denken toevallige bezoekers als ze medewerkers een kist uít een graf zien halen in plaats van er in te doen? Toch kan er op zo`n moment, vlak na de begrafenis, eventueel nog iets gebeuren, het wordt al lastiger als nabestaanden na langere tijd komen. Deze spijtoptanten krijgen te maken met de Wet op de lijkbezorging. Alleen met toestemming van de burgemeester kan een opgraving plaatsvinden, maar ik vind dat dit alleen bij hoge uitzondering zou mogen gebeuren."

De redactie van het consumentenprogramma Kassa, van de VARA, heeft ‘het algemene graf` ontdekt als een mooi item voor haar programma. Onder de kop ‘Spijt van een algemeen graf? en met medewerking van Willem van der Putten, juridisch adviseur te Wassenaar en voorzitter van de Landelijke Organisatie van Begraafplaatsen (LOB) die een juridische vragenrubiek op internet verzorgt, doet Kassa de volgende oproep op internet:

Het blijkt dat iedereen die een basis-uitvaartverzekering heeft het risico loopt om in een zogenoemd algemeen graf te worden begraven. In de uitvaartbranche is deze praktijk geheel aanvaard maar niet iedereen staat hier bij stil. Sterker nog, volgens W.G.H.M. van der Putten vinden er jaarlijks een paar honderd herbegrafenissen plaats omdat nabestaanden zich niet realiseerden dat de overledene met één of meerdere vreemden in een graf kwam te liggen.
KASSA!, het consumentenprogramma van de VARA, is van plan om op zeer korte termijn aan dit onderwerp aandacht te besteden. De heer van der Putten heeft al toegezegd om hier aan mee te werken. De bedoeling is mensen te waarschuwen nog eens goed naar hun polis te kijken voordat het te laat is.
Wij zoeken iemand die onlangs met deze kwestie is geconfronteerd en die hierover kan en durft te praten.

De oproep van Kassa is enigszins tendentieus, want niet iedereen ‘loopt het risico in een zogenoemd algemeen graf` te komen. Het hangt van de woonplaats af. Op veel plekken in Nederland, vooral het zuiden van het land, bestaat het verschijnsel algemeen graf niet. Wie daar woont krijgt met zijn natura-uitvaartverzekering het goedkoopste eigen graf.

Ook Arie van Kooten is niet onverdeeld blij met de oproep van Kassa. "Ik krijg er toch een beetje kriebelig gevoel van. Vooral de zin ‘het blijkt dat iedereen die een basis-uitvaartverzekering heeft het risico loopt om in een zogenaamd algemeen graf te worden begraven`. Met andere woorden: je sluit een WA verzekering af en gaat er dan vanuit dat je all-risk verzekerd bent! In feite is dat de kern van de zaak."

"Het begint al bij de reclamekreten van verzekeraars: ‘voor tien gulden per maand hoeft u nergens meer aan te denken`. Helaas is het gevolg hiervan dát men ook niet meer nadenkt en er blindelings van uitgaat dat men netjes begraven wordt. En men wordt ook netjes begraven in een algemeen graf – daar is op zich niets mis mee - maar als mensen iets anders voor ogen hadden is het een teleurstelling."

Van Kooten vindt het belangrijk te benadrukken dat een algemeen graf niets ‘minderwaardigs` heeft en wil ook niet graag dat mensen er een verkeerde indruk van hebben. De uitspraak van Van der Putten ‘dat nabestaanden zich niet realiseren dat de overledene met meerdere vreemden in een graf komt te liggen` noemt hij dan ook subjectief. "Er worden geen vreemden bíj elkaar begraven maar bóven elkaar in een "eigen" ruimte. Een en ander conform wettelijke regels zoals een voorgeschreven grondlaag tussen de kisten. Het is onjuist het voor te stellen alsof de kisten op elkaar gestapeld worden."

"In Dordrecht krijgen we maar één of twee keer per jaar te maken met een zogenaamde verkeerde keuze, vervolgt hij. "Wij voeren meer dan vijfhonderd begravingen per jaar uit waarvan zeventig procent bestaat uit begravingen in algemene graven. Over het algemeen zijn dat juist bewuste keuzes die nabestaanden maken. Gelukkig krijgen we steeds meer te maken met ouder worden mensen die hun kinderen een moeilijke keuze willen besparen en op de begraafplaats om informatie komen."

Ook op de grootste begraafplaats van Nederland (gezien het aantal begravingen, jaarlijks bijna 900), De Nieuwe Ooster in Amsterdam, komt herbegraven maar zelden voor aldus Marie-Louise Meuris, directeur van de begraafplaats. "Ik heb het nagevraagd bij het hoofd van de administratie en die denkt dat ‘een paar honderd` sterk overdreven is. Op De Nieuwe Ooster zijn het er hooguit twee per jaar. Naar schatting vragen jaarlijks zo`n 20 tot 25 mensen of ze nog ‘uit het algemene graf kunnen`. Na uitleg wat de problemen daarbij zijn, dienen uiteindelijk zo`n vier à vijf mensen een verzoek in. Zo`n één à twee keer per jaar wordt dit verzoek ook gehonoreerd."

-----------------------------------------------------------------------------------------------------------------

"Als het de hoogste kist is, kun je die met gemak weghalen, maar als het de middelste is of als ie onderop ligt"

-----------------------------------------------------------------------------------------------------------------

"Het is dus zeker iets dat speelt," vervolgt ze, "alleen niet in zo`n hoge frequentie. Maar dat neemt niet weg dat het natuurlijk wel een gevoelig probleem is, omdat hevige emoties een rol spelen. Als het even kan proberen wij de wens van herbegraving ook in te willigen, maar daar is wel een speciale ontheffing voor nodig. Verder bespreken we het vooraf met de jongens van de Begraafdienst – dus vóór de toekenning – hoe bezwaarlijk het is voor hun werkzaamheden, dat ze gaan herbegraven ruim voor het einde van de grafrust van tien jaar. Tenslotte hangt er van af waar de overledene ligt. Als het de hoogste kist is, dan kun je die met gemak weghalen, maar als het de middelste is of als ie onderop ligt, dan moet je de overige families ook om toestemming vragen. We hebben meegemaakt dat die andere familie daar zo overstuur van raakte, dat we hebben afgesproken dat niet meer te doen. In zulke gevallen zeggen we voortaan nee."

Ook Van Kooten kent een dergelijk voorval, waarbij de burgemeester toestemming had gegeven voor een opgraving uit een algemeen graf waarin drie overledenen in kisten boven elkaar lagen. "Hier ging het om de onderste kist. De begraafplaatsbeheerder kreeg dus de opdracht om de nabestaanden van de bovenste en omliggende graven te informeren dat de opgraving plaats ging vinden. De betrokken nabestaanden waren daar duidelijk niet blij mee en lieten de beheerder dit op zeer emotionele wijze weten. Ze konden er echter niets aan doen, omdat bij een algemeen graf de eigenaar van de begraafplaats, in dit geval de gemeente omdat het een algemene begraafplaats was, rechthebbende is. Met andere woorden, er moeten wel heel sterke argumenten zijn om de wens van één familie tegenover de gevoelens van acht families te rechtvaardigen. Daarom zal bijna altijd aan nabestaanden verteld worden terug te komen na de wettelijke grafrusttermijn van tien jaar."

In het geval van een algemeen graf, als de familie geen enkele keus heeft over de ‘ligplaats` van de overledene, vindt vooraf dus geen ontmoeting plaats tussen de nabestaanden en begraafplaatsmedewerkers. "Het is dan ook ongetwijfeld zo dat de voorlichting hierover in eerste instantie bij de uitvaartondernemer ligt," zegt Meuris. "Toch valt het niet alleen uitvaartondernemers te verwijten. Mensen luisteren zelf ook niet altijd goed, natuurlijk door verdriet en dergelijke, maar dat veroorzaakt dit probleem wel. Het kan best zijn dat een uitvaartondernemer het duidelijk heeft gezegd, maar dat de nabestaanden het niet tot zich door hebben laten dringen. Toch kunnen ook wij als begraafplaats daar iets aan doen en dat proberen we ook. We hebben bijvoorbeeld seizoenswandelingen voor publiek. Tijdens die wandelingen vertellen we de mensen altijd het verschil tussen de diverse graven. We zouden er gewoon nog meer mee naar buiten moeten treden en er alles aan moeten doen om de mensen duidelijk te maken wat de verschillen in begraven zijn."

Ook Van Kooten meent dat de begraafplaats "de enige plek is voor de juiste informatie over de soorten graven. Begraafplaatsen moeten veel meer aandacht schenken aan voorlichting en informatie. Weten de verzekeraars welke voorschriften gelden op de duizenden begraafplaatsen in Nederland? Uitvaartondernemers zijn regionaal meestal redelijk geïnformeerd maar toch, schoenmaker blijf bij je leest."

Blijft de vraag of het aantal van een paar honderd herbegravingen van Willem van der Putten juist is? Van der Putten laat desgevraagd weten dat het ‘natuurlijk een inschatting is`. "Ik denk aan het aantal opgravingen waar ik van hoor en extrapoleer dat. Voorts aan het aantal keren dat na een ruiming van algemene graven resten apart worden gehouden en opnieuw in een eigen familiegraf worden begraven. Niemand houdt hier statistieken van bij, zeker niet landelijk. Maar ik krijg de nodige vragen van gemeenten en kerkelijke begraafplaatsen en dat geeft een bepaalde indruk."

Hij denkt dan ook niet dat een paar honderd sterk overdreven is. "Er zijn zo`n 1500 actieve begraafplaatsen in Nederland. Als die allemaal eens in de vijf jaar één geval hebben, zijn dat er op jaarbasis driehonderd. De hele grote steden zijn niet echt representatief, denk ik, omdat de mensen daar beter van het bestaan en de consequenties van een algemeen graf op de hoogte zijn dan in kleinere plaatsen. Ik weet overigens ook dat veel mensen er ongelukkig mee zijn, maar toch niet tot actie overgaan. Verdeeldheid binnen de familie, opzien tegen procedures, opzien tegen kosten et cetera. Ik denk dat mijn schatting juist is."

De VARA tenslotte heeft moeite een nabestaande te vinden die er op televisie over wil praten. De oproep staat al enkele weken op internet maar heeft slechts twee reacties opgeleverd. En ook op een andere manier wil het niet echt lukken. Redactrice Yvonne Verkaik: "We hebben ze wel gevonden, mensen die achteraf spijt hebben van een algemeen graf, maar ze willen er niet over praten op televisie. Of ze schamen zich, omdat ze vinden niet goed te hebben opgelet, of de emoties zijn nog te vers."

"Maar het onderwerp blijf staan," laat ze weten. "We vinden het te belangrijk om niets mee te doen."

© Anja Krabben
Verschenen in Doodgewoon, # 28, lente 2001.

Voor meer artikelen van Anja Krabben zie: http://www.anjakrabben.nl.